Intensywny rozwój oświaty w różnorodnych formach zawdzięcza Galicja straży pożarnej. Pierwsze organizacje strażackie datuje się od 60. lat XIX w. Rozwijały się nierównomiernie, gdyż polityka zaborcza utrudniała prowadzenie nawet tak pożytecznej działalności. Ważnym dokumentem dla Galicji była ustawa o policji ogniowej dla gmin wiejskich, ogłoszona patentem cesarskim, z dnia 28 lipca 1786 r. i powtórzona rozporządzeniem gubernialnym z dnia 4 grudnia 1824 r. i 1879 r. Wynikiem starań ochotniczych straży pożarnych wyszło rozporządzenie, które wprowadziło obowiązkowe straże w gminach i wsiach galicyjskich. Ciężar ich utrzymania spoczywał na wszystkich mieszkańcach gminy. Pierwsza straż pożarna powołana została przez hr. Henryka Fleminga w 1790 r.
W Błażowej Ochotnicza Straż Pożarna była pierwszą organizacją społeczną. W 1899 r. liczyła 20 strażaków. OSP w Błażowej była organizacją masową. Pogadanki na tematy rolnicze, wykłady związane tematycznie z rocznicami państwowymi, występy orkiestry, manifestacje przy grobie powstańca z 1863 r. Jana Trembeckiego - to były główne nurty działalności kulturalnej OSP. OSP skupiała w swych szeregach sporo miejscowej inteligencji, co pomagało rozszerzać oświatę i rozpowszechniać różne formy pracy kulturalnej (gry, festyny, ćwiczenia sprawnościowe). Działalność światłych ludzi w szeregach OSP miała ogromne znaczenie. Szczególnie widoczna była do 1903 r.
Organizacją, która zrzeszała młodzież było Błażowskie Kółko Studenckie. Jego członkowie byli uczniami rzeszowskich szkół średnich. Celem kółka była praca oświatowa dla środowiska. Wkład w życie kulturalne miasteczka był dosyć istotny. Wystawiano sztuki teatralne o treści patriotycznej ( ,,Za sztandarem”, ,,Flisacy”, ,,Wóz Drzymały”, ,,Zemsta”). Dochód z przedstawień przeznaczony był na Polski Fundusz Wojskowy i na TSL. Z ich inicjatywy uroczyście obchodzono 500-lecie bitwy pod Grunwaldem. Gospodarność kółka była tak wielka, że posiadało ona własną książeczkę wkładkową nr 120 w Stowarzyszeniu Zaliczkowym Kasie ,,Pomoc” Stefczyka.
Około II połowy XIX w. zaczęły powstawać na terenie ziem polskich kółka rolnicze, których celem głównym było podniesienie kultury rolnej i skuteczna konkurencja z obcym kapitałem. Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie we Lwowie i Krakowskie Towarzystwo Rolnicze w Krakowie powstało w 1845 r. Kółka sporadycznie interesowały się chłopami. Na członków kółek przyjmowano bogatych chłopów. Przeszkodą w prężnej działalności kółek było rozdrobnienie gospodarstw i rozwarstwienie wsi galicyjskich. W 1789 r. ks. St. Stojałowski założył Towarzystwo Ludowe Oświaty i Pracy dla chłopów. Podjęto też próby stworzenia handlu detalicznego jako skutecznego sposobu zwalczania lichwy, o którą Stojałowski obwiniał głównie Żydów. Jednak idea sklepików chrześcijańskich wysunięta przez Towarzystwo, upadła.
Następnie inicjatywę przejęło Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie i pod jego auspicjami założono w 1882 r. Towarzystwo Kółek Rolniczych we Lwowie.
W Rzeszowie kółka rolnicze powstały około roku 1886. Tworzyły one sklepiki zaopatrujące wieś i własne składnica towaru. Idea kółek rolniczych zataczała coraz szersze kręgi, reprezentując w coraz szerszym stopniu interesy chłopów. W Błażowej Górnej założono kółko rolnicze w 1907 r., w Błażowej Dolnej w 1914 r. Kółka zrzeszały 28. gospodarzy, którzy w czynie społecznym wznieśli jego lokale. Działalność polegała głównie na urządzaniu pogadanek i prelekcji - prelegenci przyjeżdżali z Rzeszowa i Lwowa. Członkowie kółka gromadzili prasę rolniczą i znaczny księgozbiór. Bibliotekarzem był Józef Kuliga. Przy kółku istniały zespoły teatralne i taneczne. Dochód z przedstawień przeznaczono na zakup sprzętu rolniczego na użytek członków.
Rozwój rolnictwa przyspieszyło powstanie kredytu spółdzielczego. Pierwszą kasę zaliczkową założona w 1890 r. Spółdzielnie tego typu udzielały pożyczek i przyjmowały wkłady.
W Błażowej również istniało Stowarzyszenie Zaliczkowe ,,Pomoc” jako spółka zarobkowa i gospodarcza. Zawiązało się na podstawie statutu z dnia 22 sierpnia 1898 r. pod firmą ,,Stowarzyszenie Zaliczkowe z Ograniczoną Odpowiedzialnością”. Celem stowarzyszenia było udzielanie kredytu członkom i obracanie ich kapitałami w granicach ustawy. Pierwszymi dyrektorami zostali Władysław Ścibor-Rylski, Franciszek Bęben i antoni Heillmann. W 1920 r. przemianowano Stowarzyszenie w spółdzielnię (ustawa z 29.X.1920 r.). W 1929 r. dyrektorem była Anna Sobczykowa, pełniąca też funkcję bibliotekarki przy kasie ,,Pomoc”. Towarzystwo Zaliczkowe ,,Pomoc”, oprócz prowadzenia biblioteki, łożyło pewne kwoty na cele oświatowe.
Wspomniane wcześniej instytucje i organizacje swym rodowodem sięgały jeszcze Polski pod zaborami. Po odzyskaniu niepodległości masowo powstawały organizacje skupiające głównie młodzież. Jeszcze u schyłku XIX w. Kościół katolicki zaczął działalność społeczną. Powodem tego był rosnący w siłę ruch robotniczy, atakujący istniejący porządek społeczny. Kościół poświęcał szczególną uwagę młodzieży, skupiając głównie młodzież pracującą. Organizacje były niewielkie, miały charakter lokalny. Kierowane było przez księży cieszących się autorytetem. Około 70-75% stanu osobowego organizacji stanowiła młodzież chłopska. Koła wychowywały młodzież w duchu katolickiej doktryny społecznej, idei społecznej zgody, społeczeństwa i państwa wyznaniowego. Organami prasowymi tych kół były m.in. ,,Przyjaciel Młodzieży”, ,, Kierownik Stowarzyszenia Młodzieży”, ,,Młoda Polska”.
Pracę z młodzieżą w Błażowej prowadziła organizacja Teatr i Chór Ludowy założona w 1922 r. przez ks. I. Bocheńskiego, a przemieniona później na Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży. Uczyło ono nowoczesnych metod gospodarowania, stwarzało możliwości nauki śpiewu, czytania książek, wystawiania sztuk teatralnych. Posiadało własną bibliotekę, która spłonęła w pierwszych dniach wojny 1939 r. Stało na stanowisku konserwatywnym wobec politycznego programu Stronnictwa Ludowego, krytykującego ostro rząd sanacyjny i jego postawę wobec wsi. Stowarzyszenie wchodziło do Akcji Katolickiej powołanej przez Episkopat w 1929 r. Działało pod bezpośrednią kontrolą Komisji Episkopatu do spraw Akcji Katolickiej i pod kierownictwem Naczelnego Instytutu Akcji Katolickiej.
W wolnej Polsce były jeszcze inne organizacje zajmujące się krzewieniem oświaty w jej różnorodnych przejawach. Do takich należał Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej ,,Wici”. Organizacja ta działała w Błażowej w latach 30., a powstała z inicjatywy Stronnictwa Ludowego.
Istniało w Błażowej Towarzystwo Gimnastyczne ,,Sokół”, które organizowało zloty sokole i kursy przysposobienia wojskowego. Na pewno posiadało ono własną bibliotekę, o czym świadczy zdjęcie z kroniki Związku Strzeleckiego Żeńskiego. Otrzymałam ją od nieżyjących już PP Wenclów z Błażowej i przekazałam do Społecznego Muzeum Ziemi Błażowskiej w Błażowej. Żadna z książek Towarzystwa nie przetrwała do dziś. Widocznie był to zbiór niewielki.
Na krótko przed wybuchem II wojny światowej historia wspomina Związek Strzelecki, Związek Rezerwistów, Związek Obywatelski Pracy Kobiet i wiele innych. Młodzież zawdzięczała sporo tym organizacjom. Należy jednak wystrzegać się uogólnień: nie wszystkie organizacje o charakterze klerykalnym były wsteczne i nie wszystkie postępowe można ocenić jednoznacznie pozytywnie.
Historia Stronnictwa Ludowego, które wniosło na wieś wiele dobrego, jest dość dobrze znana. Nie sądzę, by wymagała szczególnego omawiania. Wpływ Stronnictwa na krzewienie oświaty i kultury na wsi jest bezdyskusyjny.
Większość organizacji społecznych i politycznych (był też KPP) nie posiadała własnych lokali. Trudności z pomieszczeniem księgozbioru odczuwały biblioteki. Zebrania wielu organizacji odbywały się niejednokrotnie w domach prywatnych. Z tych trudności wyrosła idea Polskiego Domu Ludowego, która powstała w Błażowej w 1930 r. Do zadań inicjatorów należało zbieranie funduszy na jego budowę. W założeniu dom mieściłby w sobie salę zebrań, scenę, bibliotekę, czytelnię. Tam miało się koncentrować życie towarzyskie i oświatowe. Skarbnikiem była Jadwiga Marcinkiewiczowi. W budżecie miasta za lata 1934-35 uwzględniono kwotę 500 zł na Dom Ludowy w Błażowej. Do wybuchu wojny w 1939 r. nie udało się zrealizować tego przedsięwzięcia.
Z informacji publikowanych w trzech ostatnich numerach ,,KB” wynika, że Błażowa w okresie galicyjskim powoli wydobywała się z zacofania. Okres wolnej Polski cechuje bujny rozkwit organizacji oświatowych, kulturalnych i społecznych. Echa wielkiej polityki docierały również tutaj. Nawet okres wojny i okupacji nie pozbawił miasta oświaty.
Istotne zmiany w charakterze miast nastąpiły po wojnie, nie zawsze korzystne. Wiele ciekawych form pracy oświatowej jak ruch amatorski, inicjatywy społeczne odeszły wraz z ludźmi, których entuzjazm je ożywił. Kultura masowa wkraczająca również do sennych miasteczek, zuniformizowała życie kulturalne, a nawet towarzyskie.
Od autorki: Przy opracowaniu niniejszego materiału korzystałam z wielu źródeł: książek, gazet ukazujących się w międzywojniu w Rzeszowie - prawdziwej kopalni wiedzy o regionie, archiwaliów i relacji ustnych mieszkańców Błażowej.
W następnym odcinku zaprezentuję to, co udało mi się odnaleźć na temat biblioteki parafialnej w Błażowej.
Danuta Heller